فرهنگ ، رسانه وتحولات نسلی درایران
مسئله‌ای که جوامع مختلف در دنیای امروز با آن مواجهند کارکردهای دوگانه رسانه‌ها است از یکسو گسترش سبک زندگی جدید در ایران ونیازهای امروزین بشر همچون بسیاری از کشورهای دیگر استفاده از این رسانه‌ها ی جدید را اجتناب ناپذیر کرده به طوری که این رسانه‌ها در حوزه‌های مختلف فعالند .و از سوی دیگر حضور و گسترش رسانه‌ها چالشهای جدی را در عرصه های مختلف اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی وامنیتی و حقوقی و.. در جوامع مختلف از جمله جامعه ایران موجب شده است.ولذا نیازمند تحلیل جامعی از ماهیت رسانه های جدید و ارا ئه راهبردهای لازم جهت مواجهه بهینه با چالشهای رسانه ای در عرصه سیاستگذاری واستفاده توامان از فرصتها ومواجهه هوشمندانه با آنها می باشیم که این مسئله موضوع این همایش است و بخشی از ابعاد این مسئله در حوزه تحولات نسلی قرار است در این همایش مورد بحث کارشناسی قرار گیرد.
کارکرد مختلف رسانه ها : فرصت ها وچالشها
در توضیح مسئله مذکور می‌توان گفت جهان امروز ما را می‌توان جهان رسانه‌ها نامید رسانه‌ها در عرصه‌های مختلف زندگی ما حضور دارند وتغییرات فراگیری را در جوامع امروز موجب شده اند. در هر سن و جایگاهی وجنسیت ومنطقه ای باشیم به نوعی با رسانه‌ها مواجهیم یا در درون فضای رسانه‌ای تنفس می‌کنیم هرچند تعامل انسان ورسانه پیشینه ای طولانی دارد اما ظهور رسانه های جدید ابعاد جدیدتری به این مسئله داده است به طوری که جزئی از زندگی امروز بشر شده است.
در ایران نیز رسانه‌های جدید به تدریج طی دهه‌های گذشته رشد گسترده‌ای داشتند از دهه ۷۰ به بعد با گسترش زیرساخت‌های ارتباطی به سرعت حضور رسانه های جدید تقویت شده است و بخش مهمی از جمعیت کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است.
رسانه‌ها در حوزه خبر و اطلاع رسانی اهمیت خاصی پیدا کردند و به عنوان یک نیاز به آنها اقبال شده اما اخبار نادرست انتشار شایعات و حجم اخبار گوناگون برای همه سطوح جامعه بدون هیچ طبقه‌بندی بخشی از جامعه مخصوصاً کودکان می‌تواند این اقشار را به شدت آسیب پذیر کند.
رسانه‌ها همزمان در جوامع امروز کارکرد آموزشی گسترده یافته اند و مکملی برای مدارس و دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی می‌باشند کاهش هزینه های ی آموزش ، همگانی کردن آموزش وغلبه بر محدودیت های زمانی ومکانی از مزایای این امر است اما فرد گرائی وتک بعدی شدن وانزوای اجتماعی ودشواری زبانی وفرهنگی وموارد دیگر نیز ایجاد شده است.
همچنین رسانه ها در حوزه های فرهنگی اجتماعی بشدت اثر گذارند سرگرمی و تفریح یکی از کارکرد رسانه‌ها شده است به طوری که گذراندن اوقات فراغت بخش عمده‌ای از افراد جامعه از این طریق به سر می‌شود اما در کنار آن اعتیاد فزاینده به اینترنت و محتواها وتصاویر وبازی های خشن ومبتذل و کلاهبرداری ومزاحمت های سایبری و تضعیف حریم خصوصی وموارد بسیاری دیگر از جمله آفت های آن است.
یکی از کارکردهای مهم رسانه‌ها در عرصه فرهنگی ، فرهنگسازی در جوامع و تقویت پیوستگی فرهنگی نسل‌های گذشته و حال می‌باشد اما تلاش گسترده برای گسترش سبک زندگی وفرهنگ غربی ،گسترش مدل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی غرب در جوامع دیگر وتضعیف ارزشهای سنتی و بومی و دینی و تضعیف خانواده را دنبال می‌کند اما در عین حال رسانه ها همچنین فرصت‌هایی را برای نیروهای مختلف شکل دادند تا بتوانند ایده های خود را منتشر کنند وهمبستگی با همفکران را تقویت وبر فضای عمومی تاثیر گذار باشند و ابزارهای مناسبی برای طرح دغدغه‌های آنها در جهان امروز است که تاثیرگذاری اندیشه‌های متفکران مسلمان در منطقه و جهان و به گوش رساندن صدای مظلومیت قربانیان سلطه و تجاوز در جهان را می‌توان از آن جمله برشمرد به طوری که با تجاوز رژیم صهیونیستی و جنایت آن رژیم ،رسانه‌های مستقل تا حدی توانستند این صدا را به گوش جهانیان برسانند به طوری که تظاهرات مختلفی را در جهان شاهد هستیم
رسانه‌ها در عرصه اقتصادی نیز نقش مهمی در ثروت سازی دارند و بدون آنها تحرک اقتصادی موجود درجهان میسر نیست اما در کنار آن پولشویی و کلاهبرداری های گسترده نیز وجود دارد
در عرصه سیاسی نقش رسانه‌ها در مشروعیت سازی جدید و یا مشروعیت زدایی از حکومت‌ها غیر قابل انکار است تحکیم و یا تضعیف هویت‌های جمعی قومی و ملی و نیز به خوبی تحت تاثیر کارکرد رسانه‌ها قرار دارند به طوری که نقش رسانه‌ها در هویت سازی غیر قابل انکار است ورسانه ها در تقویت احساس تعلق به هویت مشترک ملی ویا حتی تضعیف این احساس تعلق دربین بخشی از جمعیت کشورها نقش عمده ای دارند و تصویر سازی ذهنی از وضعیت را دربین مردمان یک کشور انجام می دهند . رسانه‌ها در تضعیف یا تقویت سرمایه‌های اجتماعی در جوامع مختلف تاثیر گذارند ارزشهای جمعی ومفاخر یک کشور را می توانند برجسته سازی ویا به حاشیه برانند.لذا در مجموع باید گفت که رسانه ها کارکرد دوگانه ای دارند ونیازمند نگاه بنیادین به آنها برای هرنوع سیاستگذاری در مواجهه با آنها می باشیم
رویکردهای مختلف به رسانه ها بعنوان تکنولوژی
تبیین چگونگی مواجه شدن با این پدیده جدید دیدگاه های مختلفی شکل گرفته است. دراین باره باید گفت:
اگر وجه غالب رسانه را نوعی تکنولوژی ارتباطی بدانیم و در خصوص ماهیت آن و نحوه تاثیر آن بر تحولات جوامع دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است برخی رویکردی جبری و هستی شناختی به تکنولوژی دارند بر اساس این دیدگاه تکنولوژی دارای ذات و هستی معین وخودمختار می‌باشد تکنولوژی بی‌طرف نیست بلکه متضمن ارزشهای خاصی است و هر تکنولوژی بار ارزشی خاصی دارد والزامات خاصی را بدنبال دارد . این نوع نگاه به تکنولوژی مستلزم آن است که تکنولوژی را فعال مایشا در تحولات جوامع ومهم‌ترین عامل در تغییرات اجتماعی جوامع بدانیم به عبارت دیگر هرچند انسان تکنولوژی را می‌سازد اما او در مرحله بعد در خدمت تکنولوژی قرار می‌گیرد. ولذا براین اساس کاری نمی توان کرد وباید منتظر بردگی انسان توسط تکنولوژِی باشیم
در مقابل این دیدگاه رویکرد ابزاری به تکنولوژی مطرح است که بر اساس آن تکنولوژی‌ها امری خنثی و بی‌طرف هستند و انعطاف پذیرند و می‌توان از آن برای مقاصد متفاوت استفاده کرد و هیچ معنا و ارزشی جبرگرایانه ای در ذات این تکنولوژی نیست و تکنولوژی ابزاری است در خدمت اهداف بشر و انسان‌ها می‌توانند بر اساس خواست خود از این تکنولوژی استفاده کنند.در در واقع بر اساس این دیدگاه رسانه‌ها فقط ابزارهایی برای ارسال محتوا و پیام هستند و واقعیت‌های بیرونی و محتواها اهمیت بیشتری در تغییرات جوامع دارند
اما این دو دیدگاه با نقدهای مختلفی مواجهند و منتقدین معتقدند که رویکرد جبرگرایانه وخودمختاری تکنولوژِ ی نقش رسانه ها را بسیار بزرگنمایی کرده علاوه بر اینکه تکنولوژی ها در جوامع مختلف می توانند تغییر کنند و و متناسب نیازهای جوامع شکل جدیدی بخود بگیرند و دیدگاه ابزاری نقش رسانه را در حد یک ابزار تقلیل داده در حالیکه رسانه ها برای نیاز خاصی شکل گرفته اند ولذا حامل ارزشها ودرراستای اهداف تولید کننده آن می باشند.
ماهیت تلفیقی تکنولوژی رسانه ای والزامات راهبردی آن
با توجه به این نقدها، رویکرد های تلفیقی که بر ماهیت برساختی یا اقتضائی تکنولوژِی تاکید دارند از اهمیت بیشتری برخوردار می باشند بر اساس این دیدگاه تکنولوژی هرچند یک پدیده خنثی نیست بلکه مبتنی بر فلسفه و نیازها و اهداف خاصی طراحی شده اما تحت تاثیر اراده کاربران در سیر پیشرفت خود وتحت تاثیر شرایط و محیط اجتماعی و تحت تاثیر نیازها و انتظارات می تواند دچار تحول وتصرف شود لذا تحول تکنولوژی امری زمانمند و مکانمند است و تحت تاثیر اراده کاربران می‌توانند از انعطاف لازم برخوردار باشد . و محیط‌های مختلف می‌توانند نیازهای خود را بر آنها تحمیل کنند. به بیان دیگر تکنولوژی ِ نمی تواند سراپا حسن باشد؛ زیرا آلوده و فزون خواه است و به از خودبیگانگی انسان می انجامدهمچنین ، خنثی نیست؛ زیرا هم بستر فرهنگی متفاوتی دارد و هم مقتضی همان بستر فرهنگی است. این فهم جدید از تکنیک، نظریه پردازان را به تأمل درباره ماهیت آن واداشت و بر آن شدند که ذات تکنولوژی، خوب یا بد ندارد، بلکه این نوع استفاده و کاربرد آن است که جهتش را مشخص می کند. وتهدیدات وفرصتها آن تحت تاثیر عواملی همچون وضعیت فرهنگی جوامع ، ساختار قدرت و ویژگی های محیطی جوامع می باشد
رسانه ها دروازهای است که از طریق آن فرهنگ به افراد منتقل می شود ورسانه های گروهی از یک سو انعکاس زندگی روزمره و تعامل با فرهنگ جمعی به شمار میآیند واز سوی دیگر محملی برای رساندن پیامها وخلق معانی فرهنگی می باشند لذا اینکه وضعیت فرهنگی هرجامعه ماهیتی انفعالی یا فعال داشته باشد می تواند در برونداد رسانه ها موثر باشد. فرهنگ ورسانه با یکدیگر تعامل دارند وتعامل آنها انسان اجتماعی را شکل می دهد. پیام رسانه نیز یا خودفرهنگ است یا برای انتقال فرهنـگ انتشار یافته است همچنین رسانه ها در دنیای امروز یک ابزار استراتژیک قدرت به حساب می‌آید و این امر نیازمند استراتژی مشخص برای مواجه با آن و افزایش فرصتها و کاهش تهدیدها در مقابل آن استه است و این امر ظرفیت بالائی را برای محتوا سازی رسانه اس تشکیل می دهد.
بر این اساس این کارکرد دوگانه ،بررسی نقش رسانه در تحولات جوامع از جمله جامعه ایران یکی از مسائل مهم مراکز آکادمیک می‌باشد اینکه چگونه باید در این جهان جدید زیست حاکمیت رسانه‌ای چه الزاماتی بر ابعاد مختلف حیات سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ما دارد با چه چالش‌هایی را موجب می‌شود چه فرصت‌هایی را فراهم می‌آورد چه راهبردهایی را برای زیست مطلوب در این جهان جدید باید اتخاذ کرد؟ که این همایش با تمرکز بر این موضوع شکل گرفته است که در سه محور :فرهنگ، رسانه و سیاستگذاری ، فرهنگ، رسانه و دانش و فناوری فرهنگ، رسانه و زیست جهان ایرانی ,ارائه خواهد کرد. ودراین محورها تحولات نوین در فنّاوری‌های رسانه‌ای و تأثیر و تأثر رسانه‌ها با حوزه‌ها و اشکال مختلف دانش و فناوری مورد بحث قرار خواهد گرفت که می تواند درباره سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی در باب رابطه کودک و رسانه ها با تمرکز بر موضوعاتی نظیر خانواده، ، سرگرمی و فراغت، مورد توجه باشد اثرات شناختی رسانه‌ها، متاورس، اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی و …. مورد بحث قرار می‌گیرد. که این مباحث با محور قراردادن کودک و نوجوان به عنوان مصرف کننده، تولید کننده و عاملیت-کنشگری این گروه سامان می یابد.
وامید است بتواند با ورود به جزئیات ومباحث مختلفی این حوزه ضمن مطالعه چالش ها وارائه راهبردها نگاهی جدید را به موضوع رسانه و چگونگی استفاده از آن در فرهنگ سازی ایرانی اسلامی وهمچنین شناخت چالش های رسانه ای برای کودکان وارائه راهبردهائی برای اسفاده بهینه از رسانه ها وپیشنهادهایی برای سیاستگذاری ارائه نماید. در خاتمه از دبیر محترم علمی واجرائی وکمیته علمی و همه حامیان ومشارکت کنندگان در همایش تشکر می کنم
متن سخنرانی در همایش فرهنگ ، رسانه وتحولات نسلی درایران 21 آذر 1402
لینک گزارش همایش
مطالب مرتبط
